Katba nga dang iaid ha lynti ban leit phai sha iing, nga ju pyrkhat ngan leh aiu ynda nga la poi iing. Kaba nga ju leh ka long ban peit ka khreh kot ki khun bad nangta sa ka shet ka tiew. Nga pyrkhat “ Ngan shet da ei?” Kane ka jingkylli nga tharai baroh ngi ju kylli la jan man ka sngi. Ha ka jingbunkam nga pyrkhat “ba ngan shet ka ja, u dai bad u phan” namar ka kham suk, ka kloi bad ki khun ruh ki bang. Katba nga dang ot phan, nga kynmaw ia ka jinghikai ba nga ioh na ka seng NESFAS kaba iathuh shaphang kita ki shiphew tylli ki thup jingbam. Ka seng Food and Agriculture Organization (FAO) jong ka United Nations ka la ithuh shiphew thup ki jait jingbam; u kew u kba, ki kynja ri, ki doh, ki dohkha, ki jhur ba rong soh, jhur jyrngngam, kiwei pat ki jhur, ki soh ki pai, ki symbai kum u neilieh, neiiong, ka pylleng bad ka dud.
Te katno jait ki thup nga bam kumta, tang lai jait (ja, dai bad phan)? Ka FAO ka ong ba u briew u donkam la kumno re kumno, 5 jait ki thup jingbam ha ka shi sngi khnang ban ioh ka met ba koit ba khiah. Ka jingkylli ka mih, balei ngi hap ban bam bun jait ki jingbam? Ka jubab ka long ka met ka donkam ; proteins (ban tei met) kum ka doh ne dai, carbohydrates (ban ai bor) kum ka ja, bitamins bad minerals (iada ia ka met) kum ki jhur, jhur jyrngam, jhur ba rong soh, ki soh ki pai, ki sohot bad kumta ter ter. Ia kine ki jingdonkam ka met, ym lah ban ioh tang na shi jait ne ar jait ki jingbam. Namarkata, hap ban bam bun jait ki jingbam.
Ha ka jingtrei jong ka NESFAS ha ki shnong kiba hap hapoh ka jylla Meghalaya, la lap ba ka jingbam ka kot tang kumba 4 jait shi sngi. Ki thup jingbam kiba ym da bam bha ki long ki jhur jyrngam, ki jhur ba rong soh, ki soh, ki symbai kum ki neilieh, ka dud bad wat ka pylleng ruh ki briew kim da bam bha. Haba ngi pule bad peit sani bha tang na ka jingriewspah ka mariang ruh ngi la lah ban pyndap ia kitei ki thup jingbam ba la kdew haneng na la shnong hi. Kiba bun na kine ki jait jhur phin ioh na shnong, na kper, na ki lyngkha bad ki khlaw. Hynrei lada ngi thung tang ki mar die kum u synsar ne u kwai u tympew, kan eh ia ngi ban ioh kitei ki thup jingbam.
Teng teng ngi sngew ba ki jhur bad ki soh kum u apple ba thied na iew ki long kiba bha hynrei nga kwah ban pynshai hangne ba lyngba ka jingwad bniah jong ngi bad kiwei ruh ki riewstad, la lap ba ki jhur jyrngam jong ngi ki kham bha shuh shuh ban ia ki jhur na iew. Kum ka nuksa: U khliang syiar bad u jaraiῆ u khlain ha ka iron bad u tei snam bha, u jamyrdoh u khlain ha ka calcium ne pynkhlain ia ki syieng, u neilieh bad u neiiong u don ia ka protein, calcium bad ka omega 3 (ba iarap ban pynduna BP ne ha jingpang klong snam), u sohmylleng u khlain ha ka bitamin C. Kaei kaba nga mut ban ong ka long, ki jhur ki jhep jong ngi ki dei kiba kham bha ban ia ki jhur ba ju ioh na iew ne ba wanrah na shabar.
Haba ngi lah tip ia kane ka jingshisha, to ngin da pyrkhat sani bha; kaei ngi shet man ka sngi? To ngin kynmaw ban kynthup la kumno re kumno 5 jait ki thup jingbam man ka sngi. To ngin pyrshang ia kane, bad peit thuh ia ka koit ka khiah ha la iing la sem. Phin shem ba ka bam ka long kawei ka lad ban pynioh ia ka koit ka khiah. Ai ba ka pliang jong phi kan phuh da ki rong ba bun jait jong ki jhur. Ka koit ka khiah mynta ka pynskhem ia ka lashai.
Article by Melari S. Nongrum, Executive Director, NESFAS
