Ha ka jingiakren bad ka kot khubor, Ka Hindu (Iaiong 6, 2012), u Dr. Debal Deb, u riewshemphang uba trei ban pynneh ia u kba, u la pynpaw ba ka India ka la ju don palat 100,000 ki jait kba kat haduh ka snem 1970. Hynrei, namar ka Sorkar India ka la pynshlur ban thung da kita ki jait kba ba heh kloi bad pynmih kba shibun (HYV symbai) lyngba ka green revolution, ki jait kba ba ju don bad ki nongrep, kita ki symbai kba tynrai ki la nang duh namar ki briew kim da thung shuh ia ki. Mynta, ki don tang kumno kumno 6000 jait ki kba kiba dang long dang man ha ka ri India. Kane ka long kaei kaei kaba sngewsih ban tip namar ba naduh 14,000 snem mynshwa la lap ba ka tynrai jong u kba ka dei ka Ri India. Ha kaba sdang, la don tang shijait arjait bad ki nongrep ki pyrshang ban pynkha sha kiwei pat ki jait symbai bad katba nang iaid ka por, kiwei ki jait kba ki nang mih. Ka don ka jingsheptieng ba lada ngim sumar ia ki symbai kba tynrai ba dang don, ki jait kba tynrai na ki shnong jong ngi ki lah ban duh noh syndon.
U Dr Deb u pyrshang ban iada ia kane da kaba buh ia ka jaka buh symbai kaba kynthup palat 700 jait ki kba na kane ka thaiñ. Kaba pynneh ia kine ki jait kba, ym tang ba ka wanrah ia ka jingsngewtynnad, hynrei kine ki kba tynrai na ka thaiñ ki don ruh ia ka bor ban ialeh pyrshah ia ki khñiang bad ka jingkylla ka suiñbneng. Ha ka Biodiversity Festival ba dang shen ba ka pynlong da ka North East Network ha Chizami, Nagaland, ha ka 7 bad 8 tarik u Lber 2019, u Dr Deb u la kren shaphang ka bor tei met kaba don ha kine ki jait kba tynrai kaba kham bun ban ia kito kiwei pat ki jait symbai ba shu thied na iew.
Ha kajuh ka por, ka rukom ban wanrah ia ki jait kba bathymmai ka dang iaid shaphrang bad la nang ïaiwanrah ia ki jait symbai ba thymmai nalor kiba la don lypa da ki kompeni shna symbai bad ia kane ka kam, ki pynlut shibun ka pisa. Ka jingleh donbor kine ki kompeni kiba trei ia kane ka kam, ka la pynduna ia ka jingbun ki jait kba ba lah ban ïoh hi na ka thaiñ. Ka jingïohnong jong ki ka la nang bun namarba ka dor jong ki symbai ka la nangkiew ha kaba ki nongrep ki hap ban leit beit sha ki ban ioh ia ki symbai bathymmai. Ki nongrep kim lah ban buh symbai haba thung ia kine ki jait kba ba shna ki kompeni. Kaba mih nangne ka long ba ka buh ha ka jingma ba lah ban duh jait noh ki symbai tynrai ba ju ïoh na ka thaiñ bad ka jingshongsyier ki nongrep namar ki hap ban thied symbai ha man ka kynti ba ki thmu ban rep kba. Hynrei, ka don sa kawei pat ka khana badonkam ban iathuh: ka jingtreishitom ki nongrep ym tang ban rep hynrei ban pynneh ia ki symbai ba la ju don naduh hyndai ha ka thaiñ bad ban pynmih ruh ki jait symbai ba thymmai bad ban kyntiew bad pynpawnam ia kiba thymmai. Kine ki nongrep ka thaiñ, khlem da don ia kano kano ka jingiadei bad ki kompeni ne ki seng ne khlem da don jingmut ban ïohnong na ki jingshem jong ki, ki pynmih ia ki symbai bathymmai bad ki iasam ia ki paralok parajor ha ka imlang sahlang. U Bah Kolishon Barim na ka shnong Liarsluid u dei uwei na kine ki nongrep. Ka kynhun na NESFAS ka la ïoh jingtip shaphang kane ha ka por ba long ka Indigenous Rice Festival ba la pynlong da ka NESFAS ha ka 13tarik u Lber 2019 ha Liarsluid ha kaba u Bah Kolishon u dei uwei na ki nongkren.
U Bah Kolishon Barim u dei u nongrep ba la 57 snem ka rta na Liarsluid, ka shnong kaba don jingiadei bad kiba bun ki khanatang. Kane ka shnong ka hap ha ka Bhoirymbong Community and Rural Development Block jong ka Ri Bhoi District bad ka hap ruh hapoh ka Raid Iapngar jong ka Hima Khyrim. Hapoh ka Raid, ia u Bah Kolishon la ithuh kum u nongrep uba la lap ia u jait kba ba la tip kum u “Khaw Jwaiñ”.
Ha ka snem 2008, katba u Bah Kolishon u dang lum ia ki jingot, u la iohi ia artylli ki jyntang kba kiba kham pher na u Kba Lakang ba la rep hangta. Une u jait bathymmai u don ia ki jyntang bakham jrong, ki sla ba khamïar, u sop-kba bakham phyrnai bad u khaw bakham heh. Da ka jingsngewphylla eh halor kane ka jingshem, u la pyni ia la ka jong ka kurim, ka Kong Houstina Jalong, bad u la rai ban lum ia ki symbai na u bad ban buh bha ha ka rynsan hajan ka dpei. Ynda la poi ka aiom bet, u la bet ia une u symbai bathymmai ha i jaka iba rit. Na ki ar tylli ki jyntang kba ba u la buh bha, u la ioh ban ot shi kilo u kba. Haba u la iohi ia ka jinglah une u symbai bathymmai ban roi, u la rai ban nangpynroi shuh shuh ia u.
Ha ka snem ba bud, kata 2010, u Bah Kolishon u la lah ban ot sa shi byrni shiteng (kumba80 kilo) u kba. U la tyngkai ia saw song u kba ban bet ha ka aiom badei, katba ia uba tam pat la shet bad bam lang bad ka doh bad kiwei kiwei ki jingtah ha ka “bam jathymmai” (kaba dei ka jinglehkmen ba shisien shisnem na ka jingot banyngkong). Bun kiba la wan sha kane ka jingiabam sngewbha kiba kynthup ia ki nongialam balang bad nongialam shnong ki la iaroh ia ka jingmad bad jingiwbih jong une u khaw. Nalor kaba long u jingbam ba kongsan, ia kiwei pat ki jait jingbam ruh, lah ban shna na une u khaw.
Ka jingbna shaphang une u jait khaw bathymmai ka la pur ha kylleng ka Raid, bad la ai kyrteng ia u “Kba u kpa u heh” (u Heh u dei u khun banyngkong jong u Bah Kolishon). Ki briew ki sdang ban wan jngoh ia ka ïing jong u ban pan ia une u symbai. Ha ka snem 2011, u la iohot 50 byrni u kba, kane ka kham bun ban ia ka ba ïohot na kiwei kiwei pat ki jait kba ba u ju ïoh kumba 42 byrni. La kumba shiteng na ka jingot jong u, la ai sha ka trai jaka kum ka baiwai namar ba u Bah Kolishon u la shim wai ia ka jaka rep. Kane ka trai jaka ka dei na ka shnong Mawlang ha East Jaintia Hills. Ka trai jaka ruh ka la bang bha ia ka jingmad, ka dur bad ka jingiwbih une u khaw bad ka la kyrpad ia u Bah Kolishon ban ïai rep ia une u khaw. U la buh saw byrni ialade bad u la ai katto katne ia u kynum jong u uba sah ha ka shnong ba marjan, ka Thadnongiaw (kaba jngai kumba 20 minit na Liarsluid), khnang ba ma u ruh un lah ban pynroi ia une u jait kba. Ha ka snem 2012, na ki 30 byrni, palat shiteng la sam sha kiwei ki nongrep na Liarsluid, Khweng, Pynthor bad ki jaka ba jngai kum ka Nongstoiñ bad Marmaiñ. Ha ka snem 2013, u Bah Kolishon u la ai kyrteng “Kba Jwaiñ” ia u namar ba u long uba pher.
Lyngba ki jingshem jong u, u Bah Kolishon u la lap ba ia une u jait symbai dei ban bet ha ka taiew baar jong u bnai Jymmang bad rah ia ki sara ban thung shawei pat ha u bnai Jylliew bad ka jingot ka dei ban sdang ha u Naiwieng. Une u jait u lah ban shan haba wan ka lyer bajur, u lah ban ialeh pyrshah ia ki jingpang kba bad u lah ban san ha ka jaka ba duna ka um. Kiwei ki jait kba ki donkam ban pynkylla ia ka jaka thung hapoh ka 3-4 snem, hynrei u Kba Jwaiñ um donkam ban bujli jaka haduh hynniew snem. Ia kane ka jingbujli jaka, la batai ba u kba u thait ban shong ha kajuh ka jaka. Lada pynpher ia ka jaka thung, u kham seisoh. Ban thung ia u kba Jwaiñ, ym donkam ban ai dawai ei ei. Kaba sngewtynnad ka long ba shiphew snem hadien ba u la lap ia u Kba Jwaiñ, u Bah Kolishon u la lap sa ia uwei pat u jyntang kba uba pher na u Kba Lakang, uba dei da uwei pat uba thymmai. Mynta u la tyngkai bha ia une ban ïoh pynroi na ka bynta ka aiom bet ban wan.
Ka Article ba khyndai jong ka ‘Farmers Rights in the International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture’ ka ong ba dei ban don ka jingithuh ia “ka jingnoh synñiang ka imlang sahlang bad ki nongrep ha baroh ki bynta jong ka pyrthei, khamtam kito kiba don ka ki jaka ba dang bun ki jait jingthung. Kine ki nongrep ki iai noh synniang kin iai bteng ban pynneh bad pynroi ia ki jingthung tynrai kaba long ka nongrim jong ka jingshnong shngaiñ ka jingdon ka bam lajong bad ka kam rep tynrai ba long trai hi”. Hynrei ym dei tang ka jingnoh synñiang sha ka jingpynmih ia ka bam kaba dei ban ioh jingithuh hynrei ia kiei kiei kiba don ha lyndet ka rukom rep ba la ju leh naduh hyndai, dei ban kyntiew.
Ka pyrkhat pyrdaiñ ha ka rukom treikam jong ki nongrep jong ngi kum i Bah Kolishon, ki long mar iapyrshah bad ka rukom pyrkhat bad treikam ki kompeni shna symbai. Kine ki kompeni ha kine ki por mynta ki la pynshongnongrim ia ka rep ka riang tang ha ka jingiohnong bad shibun ki nongrep ki kit ram namar ba la shaniah eh tang ha kiei kiei kiba nabar kum ki symbai, ka sboh, bad ki dawai khñiang). Kane ka rukom treikam ka ktah jur halor ka jinglong hok jinglong trai ia kano kano ka jingshem). Ka jingdon kine ki kompeni ki la nangwanrah ki jingeh ia ki nongrep bad ka la nangpynhiar dor ia ka kam rep kam riang.
Hynrei ka jinglong ki nongrep jong ngi pat kum i Bah Kolishon, ki pyndonkam ym tang ia ka jingnang na ka jingshem jong ki, hynrei ki iasam ruh ia ka jingnang jingtip sha kiwei ruh khnang ban ioh jingmyntoi lang ki parashnong parathaw. Ka thong ba ki nongrep kum u Bah Kolishon ki angnud ka long ym tang na ka bynta ka imlang sahlang jong ki hi hynrei na ka bynta ka pyrthei baroh kawei ba ki nongrep kin don la ka hok halor ka jingtreikam jong ki. Kaba kham kongsan na kine ka long ban long trai ia la u symbai uba long u tynrai ne ka nongrim jong ka rep ka riang. Haba don la u symbai bad haba ym donkam ban thied ia u ne shaniah ha ki kompeni, ka wan ka jingshong shngaiñ bad jingsngewskhem ba ka ngi don ka hok long trai ia la ka jong ka bam ka dih bad ngi lah ruh ban pynmih ia la ka jong ka bam ka dih.
“Ka jinglong trai ia la u symbai ka wanrah ia ka Meiramew ba riewspah kaba lah ban ai ha ngi ia ka bam ba dap biang”.
Shaphang ki nongthoh:
