Ka kynhun jong ka NESFAS ka la sngewkmen bad sngewsting jingmut hadien ba u nongaijingmut, u ba long ruh ka tyllong jong ka jingshemphang bad u nongiarap ha ka liang ban ai jinghikai, ka buit pyrkhat bad ka jingkylla, u Rathindra Nath Roy, hadien ba la lap ba u la ioh ia u khniang jingpang COVID-19 bad ka jingsah ba-pynkyrpang kaba 17 sngi, la pynbna ba um don shuh ka jingpang COVID- 19. Katba ka NESFAS ka shim ia ka jingjam ban kyrshan ban pyllait na ka jingma ha ki shnong na ka jingpur stet jong une u khniang uba iabit, ka la shim nuksa na u Mr. Roy, u ba dei na Chennai bad u ba la 72 snem ka rta, na ka jingiaid lynti jong u ban jop wat ha ka jingeh, ka jingshon ha ka jingmut jingpyrkhat, ka jingeh ha ka jingbam, ka jingsngewsheptieng bad ki jingbahkhlieh kiba wan hakhmat eh jong u.
NESFAS: Sngewbha iasam ia ka jingsngew na ka liang ka jong phi, na ka jinglap ba don jingpang haduh ban da la pynbna ba la koit la khiah.
Nga la pyndep ia ka jingsah marwei khlem kino kino ki dak ki shin ka jingpang bad nga la don ha ka met ba koit ba khiah bad nga sngewkmen ban wanphai pat sha la ka longiing. Hynrei, kum u briew nga donkam ban long husiar halor ka jingkiew jong u ne u khniang bad ka jinglap ba don ka jinglah ban ioh pang biang, ka jingsheptieng ka long ia kiei kiei ki ba ym lah ban tip bad ka jingbymdon ka jingsngewthuh bathikna shaphang une u khniang jingpang. Ma nga shimet, nga la iaid lyngba ki jingsngew kiba pher ba pher naduh ka por ba la lap jingpang haduh ka ba ka sngi kut ka jingsah ba pynkyrpang. Nga la kmen ba jingpang ka khlem pynpaw ha ki dak kiba paw shabar bad namar kata, ka la long ka ba malu mala. Nga la sngewkhia ba nga la bankhia ia ka longiing ka jong nga namar ba ngam lah ban iarap ha kiwei pat ki kam. Shi sngi lane ar sngi hadien ba la lap ba nga don jingpang COVID-19, nga la ia kynduh ia u nongsumar ba rangbah duh uba la pyntbit ialade ha ki jingpang kiba iabit ha Apollo Hospital bad nga ioh jingsngewsting hadien ba u la batai shibun kiei kiei ia nga. Mynba nga don ha ka jaka sah marwei, nga la lap ba ka jingsah marwei bad ka jingpynjngai ialade na ki para briew ka long kaba eh haduh katta. Kata ka mut, ka dei kaei kaei ka bym long kaba suk ban leh namar ba ngi ki briew ngi long ki jingthaw kiba don ka jingkwah ban don ka jingiajan ha ka imlang sahlang.
Jingkylli: Kiei ki kam ba phi la leh hapdeng ki sngi ba phi sah marwei, kiba lah ban iarap ia kiwei?
Nyngkong eh, haba phi la pynjngai ialade, ka dei ban don ka jingpynduna ha ka jingiatyngkhuh (jingiakynduh) bad ki briew kiba nabar kiba wan shapoh ka jaka ba phi sah bad wat lada ki wan ruh, ym dei ba kin wan khlem ka jingtap khmut bad shyntur bad kiwei kiwei ki jainphong jingiada.
Da ka jingmut jingpyrkhat baskhem jong lajong hi, ngi donkam ban buh ka jingpynbeit ia ki kam baman ka sngi, naduh ki kam ki basuk eh kum ka jingpynbeit jingthiah, ka jingshim ia ka bor jong ka snam (blood pressure), ka jingwad ia ka jingbun ka lyer khuid ba ring mynsiem bad ban thew ia ka jingshit ha ka met, ka jingbam ha ka por ba tista, ka jingkilan met bad kiwei kiwei kiba kum kita. Nga khlain ban pule, bad nga pynduna shibun na ka jingpeit telebishon, khamtam eh ia ka jingpathai khubor namar ba nga ioh ia ka khubor da kaba pule kotkhubor. Nangta, nga la peit ia kane ka video (https://bit.ly/39IgPJj) bad ka la iarap ia nga ha ka jingpynmlien ban bsa ia ka koit ka khiah. Haba donkam, nga ju shong hajan ka jingkhang; ban kren ia ki bahaiing bad ia ka khun jong nga ha Mumbai lyngba ka phone. Kumta nga pyrshang ban don ia ka jingiadei kaba jan bad ki bahaiing bad ki paralok.
Ban tei ia ka bor ban ialeh pyrshah hapoh ka met ka phad, nga ju dih ia ki dawai jingpynkhlain kum ki Vitamin C, Vitamin D, bad Zinc. Nga la pyndonkam ia u tiar kynshait um na bynta ka khmut, ka ba thep da ka um mluh, ban pynthikna ba lada don ka jingpang , kane ka jingkynshait um mluh ka pynduhbor ia u khniang jingpang. Nga ju leh ruh ia ki jingkilan met ha ka liang ka jingring bad pynhiar mynsiem, kumba la batai ba kane ka pynkhlain ia ki tor, namar dei kine ki dkhot met kiba shah ktah eh ha une u khniang jingpang. Ym dei tang ba nga long u rangbah ha ka ryta, hynrei nga don ruh ia ka jingpangklong snam bad ka jingkiew ka blood pressure, namar kata kine kidei ki jingpang kiba ia trei lang bad u COVID-19, kiba ki doktor ki sngewkhuslai.
Jingkylli: Hadien ka jinglap ba phim don jingpang shuh, kaei ka jingsneng kaba phin ai?
Niuma, wat lada phi la shah pynbna ba phim don jingpang shuh, ka jingaijingmut ka long, wat pat pynjaijai, namar bym don daw ban ngeit ba phi la lait na kane ka jingpang. Kam mut ba tangba phi la dep ioh ka jingpang shisien, phin shang sadhai khlem da deng ia ka jingiada khmat. Phi dei ban deng ia ka jingiada khmat man ba phi mih shabar. Lada phim lah ban pyniajngai ialade ha iing, phi dei ban deng ia ka jingiada khmat. Ki dak ki shin ba don jingpang ki lah ban dang don wat hadien ba la pynbna ba ym don jingpang shuh.
Haba phim don ki dak jong ka jingpang, kumba long ma nga, lane lada paw ki dak ki shin malu mala, ka jingai jingmut kaba nga la ioh pule hangno re hangno, ka long “Wat leit sha ka jaka sumar nongpang tad haduh ynda donkam eh ban leit.” Lada ka long ka jingpang ka long kaba jur, leit sha ka jaka sumar, lada long kaba lah, ha ka jaka sumar ba phi la ju leit, ba ki nongsumar ki la sngewthuh lypa ia jingshitom ka jong phi, ban kloi ka jingioh jingsumar. Lada phi la tymmen bad phi don kiwei pat ki jingpang, tad ynda ka dei eh ka kam kyrkieh, wat leit sha ka jaka sumar namar ba ka jingma ban ioh iabit jingpang hapoh ki jaka sumar ka kham jur ban ha iing ha sem. Ka long kaba ma ban ioh kem jingpang, bad ka kham triem shuh shuh lada phi pyniabit ma phi ia kiwei. Ngi dei ban kynmaw ba hapoh ki jaka sumar, bun ki briew ki tlot ka jingkoit jingkhiah. Sngap thuh ia la ka jong ka met kat kum ba ka long.
Jingkylli: Hato ka jingkhlain ka bor jingmut jingpyrkhat ka dei kaei kaei ka ba kongsan ban lah ban lait hadien ba la ioh ia u COVID-19?
Lada nga don shikyntien ban ai jubab, ka dei ka ba kongsan ba katba phi dang iai sngewthuh lane phi hap ban sngewthuh kumno ban ialeh ia ka jingbymsngewthikna, kaba mut, phi pynleit jingmut tang ia kiei kiei kiba phi lah ban pynkylla bad phi pyrshang ban ym pynkhuslai ialade ia kiei kiei ki bap him lah ban pynkylla, sangeh noh ban khuslai ia kiei kiei kiba shu mutdur bad pynleit jingmut kumno ba phin leh ia kiei kiei ki ban pynbha ia phi.
Kam dei tang shaphang ka jingsngew long marwei, hynrei ka dei ia ka jinglong marwei bad kumno ban sngewsuk ha ka jinglong marwei. Khyndiat kiei kiei kiba nga leh kiba lah ban iarap ia kiwei ki long, nga sangeh ban pynkhia jingmut bad pynktha khlieh na ki khubor shaphang u COVID-19. Kaba ar, nga sngew ba kane ka dei ka lad kaba khraw ia ngi ba ngin pynsuki, ban pynsuki lut ia kiei kiei ha ka rukom bam, ha ka rukom iakren, ban pynjaijai bad ban pule.
Ngi khuslai ia ka jingshitom ha ka met hynrei ngim khuslai pat ia ka jingkoit jong ka jingmut jingpyrkhat. Nga sngew, kito ki ba wan ban iarap ia phi, ka kham dei na ka bynta ka jong ki ban na ka bynta ka jong phi , lymda dei ba phi long phikir ia kiei kiei kiba don ha jingmut jingpyrkhat ka jong phi. Hynrei lada phi sngew khuslai, sngewdukha mynsiem, sngewkulmar jingmut, wad jingiarap. Sangeh ban lehshlur lane ban sngewlehrain ban pan jingiarap. Shu mih shakhmat ban pan jingiarap. Ki don ki briew kiba phi lah ban khot, kum ki paralok bad ki bahaiing, kiba lah ban wan iarap. Hynrei, sngewbha shim khia, namar ka long kaba donkam. Sa kawei kaba la iarap ia nga ka long ka jingsngewshlur ba kiei kiei kin sa kylla, bad tang kata kaba phi lah ban sngewshlur ba ka urlong.
Kiei kiei kin iaid shadien bad kane ruh kan sa iaid shadien. Nga kwah pynshlur ia baroh ban buh ia ka kot jingthoh ban thoh ia ka jingjia man ka sngi, kam pher lada kaba phi thoh ka long kaba phi mutdur, ne kaba jia shisha, ne ki poitri, ne shaphang ki jingjia man ka sngi, kam pher. Hynrei, shu thoh kumba 15 minit mynstep lane janmiet, kane kam mut ba phi hap ban puson bad khuslai, hynrei tang ban shu ioh ia ka jingmut ban thoh eiei ka ban iarap ia phi ban dang iai pyrshang bad ban sngewtynnad ban leh ia i ei i ei. Mano ban tip, lehse phin kylla nongthoh kot ha kawei na kine ki sngi.
Jingkylli: Mano ba la long ka bor jingkyrshan na ka bynta jong phi ha kane ka jingjia ba lyngkot?
Ka longing longsem! Ka longing longsem! Ka longing longsem! Nalor ka iing ka sem, ban don ki paralok kiba iajan kiba lah ban wanwad ia phi, ban kyrshan ia phi, ka long kaba sngewtynnad. Na ka daw ka jingshitom ha ka met ka jong nga, nga don ki nongsumar kiba bha, kiba la long ruh ki paralok jong nga. Nga la ia syllok bad ki man ka por bad ki ia kyrshan ia nga bad nga tip ba lada dei ha ki ksang ‘ti jong ka longing longsem, lane ki paralok lane ki nongsumar ia nga, nga don ha ka jingshngain mynsiem bad kata ka long kaba bha eh. Kane ka pynjai jai ia ka jingmut jingpyrkhat. Phim donkam ban pyrkhat ba kiei kiei kiba sniew kin jia. Ym don shibun ka jingiathuh shaphang kiei kiba jia kylleng sawdong, na kata ka daw, ka iarap lada phi lah ban wad jingtip bad ban ioh ia ka jingiohi baiar bad phi sngewthuh ia kaei kaba phi iohi kylleng sawdong. Phi sngewthuh kumno ban shim ia ka khubor ba la ai ha ki kor pathai khubor lane kiba la iathuh ha phi, bad ka ai jingshngain ia phi namar phi la wad bnaih ia ka khubor da lade.
Jingkylli: Ka Hamsaia pyrshah ia ki Jingshisha. Kumno ngi lah ban pynthikna ba ka jingsheptieng kan ym wanrah ia ka jingktah kaba sniew ha ka imlang sahlang? Bad, kumno ba ngi lah ban kiar na ki jingkylla ha ka jingiathuh bad jingaikhubor hapoh ki shnong ki jong ngi?
Ngan shu ong beit kumne, baroh ki briew hapoh ka imlang sahlang ki shah pynshoi ban sngap ia ki khana hamsaia bad ki khana lorni bad kum ki briew, ha ka pyrkhat pyrdain jong ngi, ngim da lah ban leh bha ia ar tylli kiei kiei ki ba long kiba donkam shikatdei ha ki por ba don ka jingeh kum kane. Kawei ka long ka jingshim rai haba don shibun ki lad ban jied. Ngi sngewtynnad ia kiei kiei kiba suk ban ia kiei kiei kiba kyllain.
Kaba ar ka dei, ngim da lah ban sngewthuh ia ka jingbha. Kum ka nuksa, lada phi la ju ngeit ba kito kiei kiei kin ym jia ia phi, hynrei kin jia tang ia kiwei, kumta ka long ka ba khyllah eh. Kumta, kan mih ka jingdonkam ban pyrkhat, ban rai, bad ban sngewthuh kham bha ia ka jingbha da lade. Ban leh ia kane, u briew u donkam ban kiar na ki jaka ki bym da myntoi kum ka social media, ki khana lorni bad kum kita, kiba shu pynkulmar jingmut ia phi bad kumta ter ter. Kynmaw, ha ka social media, phi ia kren bad ki briew kiba pyrkhat kum ma phi hi. Ka long kaba donkam ba phin sngap ia ki briew ki bym pyrkhat kum ma phi bad dei hangta ba phi ioh jingsngewthuh kham bha.
Kum ia ki shnong ki jong ngi, ka don ka jingngeit ba ki trai shnong ki kham suk ban pdiang ia ka jingbym thikna ban ia kiwei pat. Kumta, ki don ha ka jaka ka ba myntoi ha kum kane ka por. Hynrei da phi don tang ka jing bymthikna, kawei ka lad ban iaid shaphrang ka dei ban shim ia ka jinghusiar, kaba mut, lada uno uno u ong ba um don ka jingsakhi bapaw bad ka jingiathuh, kumta, phim dei ban leh eiei halor kata. Ha ka rukom ka jingmaham, phi shim ia ka jinglong ba husiar. Kum ka nuksa, ngim tip da shisha lada kawei ka dawai pyniap khniang ka lah ban pynsniew ia ngi lane kumno kan ktah ia ngi bad kat haduh katno kan lah ban ktah. Kat ban da dei ka por ba ngi lap ia kata, ka jingjulor ka lah dep wan. Hynrei lada phi la tharai ba ka don ka jinglah ban pynsniew, kumta kadon jingmut ba phin long husiar.
Sa kawei ka rukom ba ki nongkyndong ba la ngeit ba ki kham nang ka long, (wat la ngam pat sngewngeit lut ia kata, hynrei nga kyrmen ba ka dei shisha) ba u nongaijingmut jong ka NESFAS Agroecology, u Dr. Francisco May na Mexico, u ong ba ki nongkyndong ki la im bad ka mariang la slem bha, bad kumta ki iohi kiei kiei kham bha ban ia ngi. Ki la buh jingsah kynmaw ia ki, ha ka jingkynmaw lane da ka ba shu thoh ia kita, ki puson halor jong kita bad ki pyrshang ban sngewthuh ia ki rukom long man ka por, ki ia pyninia hapdeng jong ki bad ki ia tynjuh ia ka jinglap ba ki la ioh lum bad pyllang.
Kane ka dei kaei kaei ka ba donbor shisha ha ka rukom hikai ha ki por jingeh kum kane na ka daw jong u COVID-19, namar ba ngim da don jingtip shibun. Kumta phi peit bniah, phi sngap, phi puson, phi ioh jinghikai, phi pyndonkam ia ka sap bad ym ia kaba shu ngeit. Ngam long pyrshah ia ki jingngeit bad ki dustur, hynrei bun ki jingngeit bad ki dustur dei ka ktien jong kiba la khlad noh kaba kren ia phi. Kaei kaba la jia mynshuwa ka long kaba ki iohi ha por ka jong ki bad ki pynshongnia ia ka kum ha kato ka por. Hynrei ka long kaba bha ban tynjuh ia ka, ba ka jia ha por mynshuwa. Tang ba kaei kaei ka wan na ka mynshuwa, kam mut ba ka long ka ba dei lut.
Jingkylli: Phi lah ban mynjur ba ka jingbam tynrai ka ba la pynbiangbha ka lah ban long kaba kyrshan bad pynbha ia ka bor leh pyrshah jong ka met na ka jingpang, ha ki briew na u COVID-19?
Ka jingaijingmut ka long ban bam kiei kiei kiba mih na ki shnong lajong, namar ba ki long kiba suk ban ioh bad ba phi tip kiei kiba phi ioh bam. Bam kat kum ka aiom, kham pynpher bad buh jingmut ia ki jait jingbam. Bam ki jingbam kiba khuid, bam ha ka bynta kaba biang, namar ba phi lah ban bam kiei kiei kiba pher hynrei lada phim bam kat ban biang ia kiei kiei kiba dei, phin sa hap ha ka jingma. Kumta ka bhah ka long ka ba donkam. Hynrei nalor kiei kiei baroh, u nongsumar klongsnam u jong nga u ju ong, katba phi dang pynduna ia ka bam, phi iaid kham slem, kumta phin im slem.
Mynta, ka basniewbok ka long lada ban bam kham duna phi lah ban duna ha ka jingbam ba tei bor met. Ha kaba kumta ka met ka pynpaw ki dak ki shin, kum ia ki kynthei ki lah ban sngewtlot bad ka dei ka dak ba duna snam. Ha kane ka rukom, ka met ka donkam ia ka nar bad lada ka jingbam kam ai ia kane ha phi, phi hap ban bam da ki jingbam ki ba bynrap. Kumta sngewbha sngap ia la ka jong ka met. Hynrei ka jingbam ka jong phi kam long satia tang kata ka ban pyllait ia phi na ki jingpang. Phi hap ban lehkhuid, deng ia ka jingiada khmat, pynjngai ialade na kiwei, pynsting ia ka jingpang, bam ia ki jingbam kiba bynrap, kilan met, sangeh ban khuslai. Kumta, ki dei kine da kaba pyniasoh lang baroh, ka bal ah ban pynkhlain ia ka bor ban leh pyrshah ia ka jingpang.
Jingkylli: Na ka jingiar ka jingshemphang ka jong phi kaba kat ka duriaw, sngewbha iasam khyndiat ki kyntien jingstad lane ki jinghikai kiba donkam ban pynbiang ha ka liang ka longbriew manbriew, ka iing ka sem bad ka imlang sahlang, kum ha kane ka por bad kiei ki mat jingpyrkhat ba ngi hap ban khmih bha.
To ngin ia phai bad puson ia kaei kaba jia hapoh ka imlang sahlang ha Meghalaya bad Nagaland, bad ha baroh ki jaka ba ka NESFAS bad ki paralok ki jong ka ki ia trei. Ki jingiatainia bad ka imlang sahlang halor ka jingbam tynrai, ka jingbam ha ka aiom bad ka bapher na ka bynta ka jingtei bor met bad ban lait na ka jingpang, imat ki la mih naduh ba ka jingshisha jong kane ka khlam ka la wan. Ki shnong ki la wanphai sha ka jingthung ia ki jingbam tynrai ha ki lum ki jong ki, haduh ban da poi ha ka ban pynim biang ia ki jaka buh symbai ha ki shnong. Ki shnong, ha bun ki rukom, ki la pynkhreh ban ialeh pyrshah ia kane ka khlam bad don shibun kiba la ia kyrshan shitrhem ia ka NESFAS scheme da kaba ai sngewbha shiteng na ka jinglut ia ki iing bad ki jaka sah ban iarap ia ki tymmen kiba don ha ka jingma, bad kito kiba don jingpang ban pynjngai bad pynsah marwei ialade. Kane ka long kaba donkam, namar ba ki ba la iaw ka rta ki dei ki nongbat ia ka jingshemphang jong ka jinglong tynrai.
Ki shnong ki la sdang ruh ban pynim ia ki jinghikai pateng kum ia u Khaw Kham, ban buh shi bynta u khaw man ka sngi bad ban buh ia ka jingpynlang bam ban iarap ia ki ba lanot bad ban ym ieh iano iano ha ka jingsahdien. Ki don ruh ki ba la sdang ia ki rynsan ban ia die ia thied da ka ba pyndonkam ia ka mobile phone ban iarap ia ki nongrep ban wanrah ia ki jhur ki jhep sha ki jingkhang iing briew. Kine ki long ki dak kiba bha ba ki briew ki ia ieng lang tylli ban ia trei na ka bynta ka jingdonkam bad ban ialeh ia ki jingeh, ban shim khia ia ki kam bad ban trei na ka bynta ka jingbha paidbah. Nga kyrmen ba ngi lah ban sara ia kine ki symbai jong ka jingkyrmen bad ban pynthikna ba kin khlain bad nang iai leh ki kam ba bha wat la hadien ka khlam ruh.
Sa kawei ka jingeh ka long ba ka pyrthei ka la kylla! Ka jingkylla ka long ka ba eh shisha ban wanrap, hynrei dei tang i khniang jingpang iba rit bha iba pyni ia ngi ba ngi lah ban kylla na ka bynta ban lait im. Kane ka long kaei kaba ngi dei ban ioh jinghikai. Kumta ruh ka don ka jingbymthikna. Ngim tip kaei ka ban jia hadien. Kaba thymmai, ka bym pat tip, kaba dang iai kylla bad kaba pynlyngngoh ia ngi ka long kaba pynjynjar ia ngi ban batai kaei ka ban sa jia hadien da la kut ka jingbymthikna bad ka jingkulmar. Ka jingbymthikna ka long ka bym suk, kumta baroh ki ia kren shaphang ban leit phai pat sha ka ba rim lane kaei kaei ka ba thymmai.
Ma nga shimet, ngam kwah ban leit phai pat sha ka ba ju long, namar ka long kaei kaei ka ba ngiah. Ngi la shu ia bam palat, aili palat, bad leh palat ia kiei kiei baroh. Ngi iohi ialade kham halor ia ka mariang, ngi pynjot ia ka kumba ym don lawei shuh. Ngi dei ban long kiba sngewnguh ba ka khlam ka la pynlong ia ngi ban sangeh syndon, ban sangeh shipor, ban pyrkhat bad lehse ban kylla. Kumta ngi don ka kabu ha ka jingbymthikna, namar lada ngim tip kaei ka ban sa jia, lehse ngi lah ban trei na ka bynta ban pynlong ia ka ba ngi kwah pynurlong. Ka lawei kaba ngi kwah!
Kumta, nga ai jingmut ba ngin sangeh noh ban sngewkwah leit phai biang sha dien ban long kumba ka ju long, hynrei ngin ia wan lang ban ia pyrkhat ia kaba kumno ka lawei kaba ngi kwah bad ban ia trei na ka bynta kata. Ngin ym dei tang ma ngi ha ka jingthoh sah jingkynmaw ban pyndonkam ia ka jingeh ban pynkylla ia ka Renaissance, ia ka Enlightenment ha Europe, kaba pynkylla ia ka pyrthei hadien ka khlam! Kumta nga kyrmen ba hadien u COVID-19, kaei kaei kaba thymmai, kaba bha, kaba kham hok bad kaba kham tipbriew kan sa mih. Bad lehse, tang lehse, kin dei ki nongkyndong ki ban pyni ia ka pyrthei kumno ban im bad ka mariang bad para bynriew ha ka jingiatylli bad jinglong kawei!!
