Ha ka jylla Meghalaya, ki jingbam kiba la lum na khlaw ki iarap ban pynkylla dur ia ki jingbam jong ka sorkar – bad ban ialeh pyrshah ia ka jingbymdap jingbam kaba jur.
Da ka Tora Agarwala ha East Khasi Hills, Meghalaya
La kyrshan da ka The guardian.org
Ka jingrisa shongshit jong ka jingkmen bad ka jingsawa jong ki pliang steel ka taplup ia ka jingkyrhuh u slap-pyrem: ka dei ka por bam ja sngi ha ka skul sorkar Laitsohpliah ha ka jylla jong ka India shatei lam mihngi, ka Meghalaya. Ia ka bam la shet ha ka juh hi ka jaka bad ka dei kaba ïohei na ka bynta baroh, ka dei ka ja-sngi ‘midday meal’ kaba long ka bynta jong ka skhim ka sorkar India – PM Poshan- ka prokram kaba thmu ban wanrah jingkmen bad ban pynkiew ia ka jingwan skul ki khynnah.
Kane ka scheme ka kynthup ïa palat 1 million tylli ki skul sorkar kylleng ka Ri, hynrei ka menu ha Laitsohpliah ka long kaba ïa ïaid ryngkat bad ka jaka, bad la sdang ïa kane da kawei ka seng trei mon sngewbha ha ka jylla.
Ka bam sngi kaba don ka ja, u dai, u phan ba khleh bad u ja-ut na mihngi jong ka Himalaya, ka ktung ba la pyntyrkhong bad u sohryngkham, u achar sohphie.
Bun na kine ki jingbam ki wan na ki nongrep hi, kiba kynthup ïa ki kmie ki kpa jong ki khynnah skul, katba kiba sah pat ki la mih na ka kper shetja bad ka ka kper skul.
“Ki khynnah skul jong ngi kim kwan shuh ban kiar na ki jingbam,” ong u nonghikai ba la hikai la 30 snem ha ka skul, u Nestar Kharmawphlang, uba dei u ruh headteacher.
Ha kylleng wat ki jaka ba jngai ka jylla Meghalaya – kaba dei mynshwa ka bynta jong ka Assam bad kaba dei ka jaka shong jong ki Khasi, Jaintia bad Garo – ki jingbam kiba dang shu mih thymmai, kiba la thied na jaka ba hajan kum u krai, ki soh bad u jhur khlaw ba jyrngam ki la pynkylla ïa ka jingbam kaba bun tang ka carbohydrate kum ka ja, u dai bad ka pylleng teng teng kaba baroh shi katta ka dei tang kine hi ki jingbam jong kane ka prokram.
Kane ka jingkylla ka dei kaba la sdang da ka North East Society for Agroecology Support (Nesfas), kaba thmu ban pynlong ia ki jingbam sngi jong ki skul ka jingbam kaba koit ba khiah, kiba neh bad kiba long kiba ïaid ryngkat bad lah ban shah ïa ka jingkylla jong ka mariang. Naduh u snem 2022, ka Laitsohpliah ka dei kawei na ki 26 tylli ki skul sorkar ha ka jylla ha kaba ki jingbam sngi ki la pynkylla ïa ka jingbang, bad dawa jingbam jong ki khynnah bad ka jinglah jong ki ban pyndep kam da kaba pyndonkam ia ki jingbam kiba la lum na shong hi bad kiba dap da ka jingbam kiba don ia ki bynta kiba pynkoit pynkhiah.
Ki riewshemphang ki ong ba kane ka rukom ka long kaba bha namar katba ka scheme jong ka sorkar, kaba la sdang ha u snem 1995, ka la thmu ban ai ïa ki jingbam kiba lait siew, kiba pynkoit pynkhiah iï ki khynnah kiba duk tam, ka jingktah pat jong ka ka long kaba duna namar ka jingduna jong ka pisa bad kiwei pat ki jingeh ha ka ri ha kaba palat shiteng na ki khynnah kiba hapoh san snem kim biang jingbam bad palat shi bynta na lai bynta ki duna ka jingsan katkum ba dei ban long.
“Ki jingmih ki donkam ia ka jingpeit bniah kaba kham laitluid,” ong ka Reetika Khera, ka nongpeit bniah ia ka jingroi kaba hikai ha ka Indian Institute of Technology jong ka Delhi. “Hynrei ka nongrim hi ka long, ba ki jingsdang kiba laitluid kum kine, ki lah ban pynduna ia ki jinglut, ban pynskhem ia ki jingmih jong ki jingmut bathymmai bad ka jingbam sngi kaba kham bha.”
Ka sorkar jong ka Meghalaya ruh ka la shimkhia ïa kane, da kaba khot ïa ka seng trei mon sngewbha ban hikai palat 7,000 ngut ki nongshetskul da ka jingthmu ban pynkylla dur ïa ki menu da kaba pyndonkam ïa ki jingbam tynrai haba ki shet ja skul.
Phai biang sha ka skul ha Laitsohpliah, u nongshetskul u ai ïa ka jingbam sngi na ka jingkhang-it jong ka kamra shetja kaba khim jong ka skul.
Ha kawei pat ka skul ba marjan, ka ja kaba sam ka dei kaba shet lang bad u dai, u jhur khleh lang bad u sohsaw ki sla jhur khlaw, shi lyngkhot u sohjew, bad u phul bad ki jhur bala shet.
Ha ka lain syndah bad ki paralok jong u, u Iarap Bor Lang Khongsit uba 10 snem ka rta u ong ba u “bang bha ia ka jingbam ha skul,” bad ka jingbam kaba u bang tam ka dei ka pylleng ba la sdieh lang bad u tyrkhang ba la ot rit bad u shynrai.
U krai, uba ki khynnah mynshwa kim ju sngewtynnad shuh, mynta la shna ïa u kum ki cake lane la shet ia u kum ka sha kaba rben; u salad kiba la khleh lang ïa u kajor bala ot lwet bha, u nei ïong, ka mluh, bad u nei lieh (perilla seeds); u phang bala phon bala pynpyllon kum ka ball ba khleh lang bad ka chees, u jyllang; bad u dai bad la nang pynbang shuh shuh da ki kynja presbin kum u rice beans, uba iasyriem ia u presbin mung.
Hynrei kam dei tang shaphang ka ja kaba bang. Ki skul ki ju ialam ïa ki khynnah man ka por sha ki khlaw ba hajan shnong ban hikai ïa ki ba kin ithuh ïa ki sohkhlaw ba long ban bad ki jhur bal ah ban ïoh na ka khlaw.
Ka Offiliana Syiemlieh, kaba 14 snem ka rta, ka ong ba ka la ïoh nyngkong ïa ki jingbam khlaw ha skul. “Mynta, teng teng, nga wanrah jamyrdoh ba la rep da ka kmie jong nga ha ïing ban ai sha ka jingbam skul.”
U Kharmawphlang u ong ba kawei ka jingthmu jong kane ka scheme ka dei ban wanrah biang ïa ka jingdonkam jong ki jingbam tynrai sha ki jingbam ba man ka sngi. “U jaraiñ – uba dei uwei na ki jingbam tynrai jong ngi – u dei uba dap da ki micronutrients, uba lah ban ïaid ryngkat bad ka jingkylla jong ka mariang bad uba lah ban shah ka jingkiew ka jingshit ka pyrthei,” u ong. “Hynrei la kheiñ ïa u kum ka jingbam ïa ki sniang.”
Ka jingwad bniah kaba la pynlong bun bnai, da ka jingïatreilang bad ki nongshong shnong, ka la lap palat 200 tylli ki jait jingthung kiba lah ban bam kylleng ka Meghalaya.
Kine ki jingbam ki la long mynta ka nongrim jong ki menu ha ki skul, kiba la jied da ki komiti kiba kynthup ïa ki nongtrei skul, ki nongshet jong ka skul, ki nongrep, ki kmie ki kpa bad ki headteacher, bad kiba la peit bad khmih bha da ka Nesfas, kiba iakynduh man u bnai ban plan ïa ki jingbam.
Hadien shi snem ba kala ïaid kane ka project, la pynlong ïa ka jinglum jingkheiñ halor kane ka jingpyrshang bad la lap ba palat ïa ka 92 naka shispah ki khynnah kila don ka jingkhia kaba biang ban pynlong ïa ki kiba koit kiba khiah. Kane ka long kaba kongsan khamtam ha Meghalaya, kaba la lap ba ka jingdon jong ki khynnah kiba san ha ka jingduna bam ka long kaba heh tam ha Ri India kata haduh 47% na ki khynnah kiba hapoh san snem. Kane ka long palat ïa ka jingkheiñ ha ka Ri bad ar shah ia ka jinglong ki khynnah ha ki jylla kum ka Kerala.
Ha Laitsohpliah, u Kharmawphlang u ong ba ka jingwan skul ki khynnah ka la nang kiew. Bad ha ka skul sorkar ha Dewlieh kaba marjan, uwei na ki nonghikai, u Cheerfillius Khongngain, u ong ba u la ïohi ïa ka jingkiew ka jingkhlaiñ bad ka jinglah ban pyndep kam jong ki khynnah skul.
“Kaba kham bha shuh shuh ka long ba ka jingpynbha ïa ka jingbam jong ki khynnah kala kyrshan ruh ïa ki nongrep ha shnong,” ong u Khongngain.
Ka pynduna ïa ka jingdonkam ïa ka jinghap shaniah jingbam ha ki nongshalan “supply chain” kaba mut ruh ba ka long kaba kham ïaid ryngkat bad ka mariang bad ka pynkhlaiñ ruh ïa ka jingtrei lang jong ka shnong.
“Kine kim dei shuh tang ki jingbam skul,” ong ka Bada Nongkynrih na ka Nesfas. “Ki dei ki jingbam skul kiba la ïalam bad pynïaid da ka shnong – kaba don ka jingïatreilang jong baroh.”
Ka jingpyndonkam ïa ki jingbam khlaw ka la pynkylla ïa ka jingbang ki khynnah ïaka jingbam bad ka jingkiew jong ka jingkhlaiñ bor bad ka jinglah jong ki ban pyndep ïa ki kam jong ki.
